میریام خواهر حضرت موسی

میریام(مریم) یا کُلثُم(کُلثوم)^[۱](عبری:מִרְיָם) خواهر موسی و هارون (دو تن از پیامبران نام‌برده در کتاب‌های ادیان ابراهیمی) و فرزند عمران (پدر موسی) و یوکابد است.

بنا به روایت عهد عتیق، بعد از تولد موسی، یوکابد(مادر موسی) فرزندش را سه ماه مخفی نگاه داشت و سرانجام او را در زنبیل قرار داده و در میان نیزار کنار رود نیل رها کرد، آسیه(دختر فرعون-در قرآن همسر فرعون) که مشغول شستشو در رودخانه بود، پسر را در زنبیل دید و دلش به حال او سوخت. «مریم» این وقایع را مشاهده کرد و به «آسیه» پیشنهاد کرد تا زنی از عبرانیان را فرابخواند که کودک را شیر دهد. پس از موافقت آسیه، مریم نیز مادرش را برای شیر دادن به موسی به قصر فرعون آورد (خروج ۱۰:۴:۲)

بر اساس سفر اعداد، موسی به فرمان خداوند مریم را به مدت هفت روز در اتاقکی زندانی کرد و پیوستن او را به منزل بنی‌اسرائیل ممنوع کرد. پس از هفت روز، موسی نزد خداوند، خواهرش را شفاعت کرد و در پنج کلمه دعا نمود: «خدایا، او را شفا ده»(اعداد ۱۲). پس از دعای موسی، مریم شفا یافت.

مریم در قادش درگذشت و در همان‌جا مدفون گشت. او از موسی هفت سال و از هارون چهار سال بزرگتر بود.

حضرت «میریام» (س)، خواهر گرامی حضرت موسی(ع) ویژگی های معنوی خاصی داشته اند که در زیر به برخی از آن جنبه ها اشاراتی می کنیم:

۱- خواهر دو پیامبر بزرگ خدا

حضرت «میریام»(س) علاوه بر اینکه افتخار این را داشته که از نسل پیامبر بزرگ خدا، حضرت یعقوب(ع) بوده است، افتخار خواهری دو پیامبر بزرگ الهی همچون حضرت موسی(ع) و حضرت هارون(ع) را نیز داشته است و بی شک از محضر معنوی این دو خورشید درخشان کهکشان نبوت بسیار بهره مند شده است و همچنین از آیات شریف قرآن کریم استفاده می شود که خواهر بزرگ و ارجمند حضرت موسی(ع) بوده است.

۲- تلاش در جهت مراقبت و حفاظت از حضرت موسی(ع)

آنچه از آیات مبارک و صریح قرآن که در قسمت قبل بیان شد، برای ما برداشت می شود این واقعیت است که حضرت میریام(س) در زمینه حفاظت و مراقبت و همچنین بازگشت حضرت موسی(ع) به سوی مادر گرامیشان در زمان خفقان و کشتار فرزندان ذُکور(پسران) قوم بنی اسراییل توسط فرعون زمان، نقش مهم، موثر و کلیدی داشته اند و در این زمینه تیزهوشی فراوانی به کار برده اند که آیات شریف قرآن کریم بر این امر مهم در تاریخ توحیدی دلالت دارند و بر آن صحّه گذاشته شده اند.

۳- همسر گرامی حضرت «یوشَع بن نون»(ع) وصی حضرت موسی(ع)

حضرت«میریام»(س) خواهر گرامی حضرت موسی(ع) بنا بر روایت های اسلامی، همسر محترم یکی از پیامبران بزرگ الهی یعنی حضرت «یوشَع بن نون» (ع)، وصی و جانشین حضرت موسی(ع) بوده است.

الف) «مَقدِسی» (م.۳۸۱ق.) تاریخ نگار شهیر مسلمان در کتابِ تاریخ خود موسوم به «البدء و التاریخ» روایت کرده است:

«حضرت یوشع بن نون(ع) خلیفه و جانشین حضرت موسی(ع) بود که همسر ایشان، حضرت میریام(س)، خواهر حضرت موسی(ع) بودند.»  [۱۷]

ب) «ابن اَثیر جَزَری» (م.۶۳۰ق.) دیگر تاریخ نویس نامدار و شناخته شده مسلمان نیز در کتاب خود موسوم به «کامل» همین خصوصیت را آورده است :

«حضرت میریام (س)  خواهر گرامی حضرت موسی‏(ع)، همسر حضرت یوشع بن نون(ع) بودند.» [۱۸]

ج) «ابن کثیر» (م.۷۷۴ق.) مورخ ناموَر مسلمان نیز این نسبت را در اثر تاریخی خود تاکید کرده و  روایت نموده است:

«حضرت یوشع بن نون(ع) همسر میریام(س) خواهر گرامی حضرت موسی(ع) بودند.» [۱۹]

با توجه به این روایات تاریخی که تاریخدانان برجسته مسلمان در آثار خویش ثبت و ضبط نموده اند، به نیکی استفاده می شود که حضرت «میریام»(س) توفیق همسری پیامبر بزرگ خدا یعنی حضرت «یوشع بن نون»(ع)، وصی گرانقدر حضرت موسی(ع) را نیز در کارنامه افتخارات و فضیلت های معنوی خویش داشته است.

۴-  مادر گرامی یوشَع نبی(ع)

در برخی روایات حضرت میریام(س) بر خلاف روایات قبل که ایشان را همسر ارجمند حضرت یوشع بن نون(ع)، وصی حضرت موسی(ع) دانسته اند، وی را مادر گرامی «یوشَع» نبی(ع) معرفی نموده اند.[۲۰] که اگر این دسته از روایات درست باشند و ایشان همسر حضرت یوشع(ع) نباشند باز نیز این ویژگی، شرافت و افتخار بزرگی برای آن بانوی مکرم محسوب می شود و بیانگر اوج طهارت ظاهری و باطنی ایشان بوده است که به اذن خدا پیامبری از پیامبران بزرگ الهی از بطن آن بانوی شرافتمند متولد و در دامن پاکش رشد و تعالی یافته است.

آن بانوی مکرم خواهر دو پیامبر بزرگ الهی و از سوی دیگر مادر یا همسر پیامبر بزرگ الهی دیگری بوده است که این موضوع نیز افتخاری کمیاب و عزیز الوجود برای یک زن محسوب می شود و از این حیث نیز حضرت میریام(س) شاخص و ممتاز است.

۵- همسر گرامی حضرت «کالِب بن یوفَنّا»(ع)

حضرت یعقوب(ع) به جز حضرت یوسف(ع)، یازده فرزند دیگر نیز داشتند. با حضور حضرت یوسف(ع) در «مصر» و کوچ خاندان ایشان به آن سرزمین، این دوازده فرزند که به بنی اسراییل (فرزندان حضرت یعقوب ع) معروف شدند در آن سرزمین سُکنی گزیدند و دوازده قبیله از نسل هر یک تشکیل شد. برای هر قبیله، نَقیب و سرپرستی بود که این امر سرپرستی و نِقابت در قبل و بعد از حضرت موسی(ع) نیز متداول و رایج بود.

از برخی از روایات تاریخ اسلام استفاده می شود که حضرت میریام(س) همسر حضرت یوشع بن نون(ع) نبوده بلکه همسر حضرت «کالِب بن یوفَنّا»(ع) یکی از نقیبان دوازده گانه بنی اسراییل بوده است.[۲۱] در قرآن کریم به داستان حضرت یوشع بن نون(ع) و همراهی حضرت کالب بن یوفنا(ع) با آن حضرت (ع) بدون ذکر مستقیم نام این دو بزرگوار در آیات شریف ۲۰-۲۶ سوره مبارک «مائِدَه» در جریان بحث ورود به «سرزمین مقدس» اشاره شده است.به خصوص آنکه خداوند متعال در آیه ۲۳  از این سوره، صفاتی ویژه از حضرات یوشع و کالب(ع) را یادآور شده که نشان از بزرگی مقام و علو درجات معنوی آن دو بزرگوار دارد:

«رَجُلانِ مِنَ الَّذِينَ يخَافُونَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيهِمَا ادْخُلُوا عَلَيهِمُ الْبَاب فَإِذَا دَخَلْتُمُوهُ فَإِنَّكُمْ غَلِبُونَ وَ عَلى اللَّهِ فَتَوَكلُوا إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ»‏ (۲۳/ مائده)

(دو نفر از ميان جمعيتى كه ترس خدا در دل داشتند و خدا به آن دو نعمتی داده بود، روى به مردم كرده و گفتند: از مرز اين سرزمين داخل شويد، و مطمئن باشيد همين كه از مرز گذشتيد شما غالب خواهيد شد، و اگر به راستى ايمان داريد، توكل و تكيه به خدا كنيد!)

بر طبق نظر اغلب مفسران این دو نفری که در آیه مطرح شده اند، حضرات یوشع و کالب (ع) بوده اند که دو تن از نَقیبان و سرپرستان دوازده گانه بنی اسراییل محسوب می شدند که به شکلی از ماموران حضرت موسی(ع) در مسیر هدایت و از محافظان آیین توحیدی آن حضرت  بودند.

«طباطبایی»(ره) (م.۱۴۰۲ق.) در کتاب تفسیر خود موسوم به «میزان» با توجه به آیه شریفی که بیان شد و خداوند از عطا فرمودن نعمت به آن دو مرد(حضرات یوشع و کالب ع) یاد کرده است، چنین نوشته است:

«كلمه «نعمت» هر جا كه در قرآن كريم و در عرف آن اطلاق شود منظور از آن «ولايت الهيه» است، پس اين دو نفرى كه خدا بر آنان اِنعام كرده بود دو تن از «اولياء الله» بوده ‏اند.» [۲۲]

چه بسا حضرت کالب بن یوفنا(ع) نیز مانند حضرت یوشع بن نون(ع) از پیامبران الهی بوده ولی از نوع پیامبران تبلیغی و غیر اولوالعزم که در میان طایفه بنی اسراییل، آیین توحیدی حضرت موسی(ع) را تبلیغ و تاکید می کرده اند. به هر روی اگر آن دسته از روایت های تاریخی که حضرت میریام(س) را همسر گرامی حضرت «کالب بن یوفنا»(ع) می داند، صحت داشته باشند، ارزش و امتیاز ویژه ای برای حضرت میریام(س) تلقی می شود.

۶- همسر قارون

«نُوَیری» (م.۷۳۳ق.) دانشمند مصری در کتاب خود نوشته است:

(«قارون» از افراد تهیدست و فقیر بنی اسراییل بود آنگاه خدا به حضرت موسی(ع) وحی نمود که صندوق «تورات» را با طلا بپوشاند و این چنین به او «صنعت کیمیا» (تبدیل فلزات کم ارزش به طلا) را آموزش داد. سپس قارون به نزد ام کلثم خواهر حضرت موسی(ع) آمد که گفته شده همسر قارون بود و پرسید که موسی(ع) این طلا را از کجا می آورد؟ آن بانو گفت: خداوند متعال به حضرت موسی(ع) صنعت کیمیا را تعلیم نموده است سپس حضرت موسی(ع) نیز این صنعت را به «ام کُلثُم» (میریام) تعلیم نمود و آنگاه قارون [دانش کیمیا را] از او (میریام) آموخت.) [۲۳]

«صَفوری شافعی»(م.۸۹۴ق.) در کتاب خود موسوم به «نُزهَه المجالس» در این زمینه نوشته است:

(قارون «پسر عمه» و گفته شده «پسر خاله» حضرت موسی(ع) بود… حضرت موسی(ع)، یک سوم دانش کیمیا را به خواهرش که همسر قارون بود تعلیم نمود و این چنین بود که قارون (دانش و صنعت کیمیا) را از همسر خود آموزش دید.)

صفوری شافعی در ادامه گزارش از تاسف قارون بر فوت همسر خود که خواهر حضرت موسی(ع) بودند، یاد نموده ولی اسم خواهر حضرت موسی(ع) را به طور مستقیم بیان نکرده است. [۲۴]

پرسش هایی نیز در مبحث خواهر حضرت موسی(ع)  در این فرصت مطرح است:

آیا حضرت موسی(ع) تنها همان یک خواهر را داشته است؟آیا ممکن نیست خواهرانی غیر از حضرت میریام(س) نیز بوده اند که یکی از آن ها، همسر قارون بوده و خبر ازدواج حضرت میریام(س) با قارون صحیح نباشد؟

آیا در گزاره های تاریخی هر وقت ترکیب «خواهر موسی(ع)» (اُخت موسی (ع)) بیان می شود در کلام اطلاق وجود دارد یعنی فقط همان حضرت میریام(س) مد نظر تاریخ نگاران سلف بوده است؟

اما در مورد سئوال اخیر باید گفت که با توجه به قرینه هایی همچون متن کتاب «نُوَیری» که پیشتر بیان نمودیم، به احتمال بسیار در این گونه مواضع در متون کهن تاریخی، مقصود و غرض مولفان از خواهر حضرت موسی(ع)، همان حضرت میریام(س) است.

۷- همسر پیامبر اسلام(ص) در بهشت

در برخی روایت های «اهل سنت»، از قول پیامبر اکرم(ص)، نقل شده است که یکی از همسران آن حضرت(ص) در بهشت، حضرت میریام(س) خواهر گرامی حضرت موسی(ع) خواهد بود. [۲۵]

اگر چه این دست روایات در «صِحاح ششگانه» اهل سنت و همچنین «مُسند احمد بن حَنبَل» که پیش از صحاح شش گانه نگاشته و تدوین شده، نقل و ضبط نشده اند.

در آثار روایی شیعه نیز این روایت، نادر بوده و کمتر دیده شده است جز آنکه برای نمونه در کتاب «فقیه» اثر «شیخ صَدوق» (م.۳۸۱ق.) می توان نشان و ردی از آن پیدا کرد. [۲۶]

آنچه در اصل این حدیث است ازدواج پیامبر با برخی زنان نیکو کردار از امت های قبل مانند حضرت مریم(س) مادر گرانقدر حضرت عیسی(ع) و حضرت آسیه(س) همسر نیکو خصال فرعون مصر است که اولی هیچ شوهری نداشته و دومی نیز شوهری جهنمی داشته است که قاعدتا این دو بانو در بهشت بدون همسر خواهند بود. اما قرار دادن حضرت میریام(س) خواهر محتشم حضرت موسی(ع) در کنار این دو تن قابل تامل و تفکر است. زیرا اگر در واقع حضرت میریام(س) همسر گرامی حضرات یوشع یا کالب (ع) دو تن از پیامبران و وارستگان بنی اسراییل باشند این روایت نمی تواند روی در صواب داشته باشد.

اگر با توجه به برخی روایات اسلامی، آن بانوی محترم مادر حضرت یوشع(ع) نیز بوده، باز این روایت منسوب به پیامبر(ص) درست نیست زیرا وی مادر یکی از پیامبران بزرگ الهی بوده است و پیامبران در بهترین صُلب ها از نظر پدری و رَحِم ها از نظر مادری جای دارند لذا پدر ایشان حتی اگر ناشناخته هم باشد انسان صالحی بوده و همین شایستگی به تداوم زندگی او در بهشت با حضرت میریام(س) خواهد انجامید اما اگر حضرت میریام(س) بنا بر برخی نقل های معدود تاریخی همسر پسر عمه یا پسر خاله خود یعنی قارون همان شخصیت بدکردار و گنهکار قوم بنی اسراییل بوده است این دسته از احادیث که عمدتا در منابع و مراجع اهل سنت یافت می شوند، معنی و مفهوم پیدا می کنند زیرا شخصیت و شباهت خواهر حضرت موسی(ع) مانند حضرت آسیه(س) همسر فرعون است که هر دو بزرگوار، همسران بدکردار و منحرفی داشته اند که در بهشت موعود ایشان را به هیچ وجه همراهی نخواهند کرد.

۸- حضور در زمان ولادت حضرت زهرا(س)

یکی از کرامت های حضرت میریام(س) خواهر مکرم حضرت موسی(ع)، حضور ظاهری ولی معنوی در زمان زایمان پُر سُرور حضرت خدیجه (س) برترین همسر پیامبر اسلام(ص)، به جهت ولادت برترین بانوی عالم خلقت یعنی حضرت فاطمه زهرا(س) بوده است که آن بانوی متعالی به همراه دیگر زنان نیکو سرشت و برگزیده از بهشت برین بر بالین مبارک مادر اهل ایمان، حضرت خدیجه کبری(س) به اذن خداوند حاضر شدند و ایشان را در امر زایمان در زمانی که زنان طایفه «قُرَیش» به جهت مخالفت با ازدواج آن بانوی معزز با پیامبر(ص)، آن حضرت(س) را  یاری نکردند، حمایت و یاری معجز آسا نمودند.

این روایت شریف را محدثان بزرگ شیعه در آثار روایی خود نقل نموده اند به خصوص رئیس محدثان جناب «شیخ صدوق» (م.۳۸۱ق.) در کتاب های ارزشمند خود به نام های «فقیه» و «اَمالی» از قول امام صادق(ع) همین واقعیت را روایت نموده است. [۲۷] شایان ذکر است که کتاب «فقیه» از نظر منزلت و جایگاه یکی از چهار کتاب مرجع و برتر طایفه شیعه امامیه برای همه ادوار به شمار می رود.